تولد دوباره مرال‌های البرز؛ بازوحشی‌سازی در جنگل علمی تربیت مدرس
به گزارش روز یکشنبه ایرنا از دانشگاه تربیت مدرس تهران، حامد یوسف‌زاده مدیر اجرایی طرح در این باره گفت: کاهش جمعیت گوزن قرمز یا مرال در جنگل‌های هیرکانی، با تاثیر عواملی نظیر تخریب زیستگاه، شکار غیر قانونی و تغییرات اقلیمی به همراه تمرکز قابل توجه بر تکثیر در اسارت این گونه در مراکز مختلف، ضرورت اتخاذ رویکردهای حفاظتی کارآمد از جمله بازوحشی‌سازی و معرفی مجدد در زیستگاه‌های طبیعی را دو چندان کرده است. در همین راستا، پروژه بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال در جنگل آموزشی و تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس، واقع در منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی با هدف کمک به جمعیت آسیب‌دیده این گونه و بازگرداندن حیوانات متولد شده در اسارت به زیستگاه طبیعی اجرا شد.
وی خاطرنشان کرد: طرح حاضر شامل ۶ گام کلیدی است که با سپری شدن موفق پنج مرحله، اکنون در گام ششم آن هستیم.
در گام نخست: فرآیند انتخاب و آماده‌سازی ایستگاه بازوحشی‌سازی بر اساس معیارهایی نظیر دسترسی به منابع غذایی و آبی، کاهش تداخلات انسانی و تطابق با نیازهای زیستگاهی مرال صورت گرفت. برای این منظور، از روش تصمیم‌گیری چند معیاره (MCDM) جهت تعیین بهینه‌ترین مکان استفاده شد و در نهایت، محدوده‌ای به وسعت ۱۲۰۰ متر مربع در پارسل ۳۰۶ جنگل تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس، در ارتفاع ۶۳۰ متری از سطح دریا، به‌عنوان ایستگاه بازوحشی‌سازی انتخاب شد. عملیات اجرایی این ایستگاه در آبان‌ماه ۱۴۰۳ تکمیل شد.
در گام دوم: فرآیند انتخاب و انتقال مرال‌ها در ۱۶ آبان‌ماه ۱۴۰۳ از مرکز تکثیر سمسکنده در ساری به اجرا درآمد. این مرحله شامل ارزیابی‌های دقیق دامپزشکی، از جمله بررسی سلامت عمومی، واکسیناسیون، انگل‌زدایی داخلی و اکتوپارازیت‌ها بود. پس از تایید سلامت، مرال‌ها بیهوش شده و با استفاده از جعبه‌های استاندارد حمل حیوانات وحشی، در شرایط کنترل‌شده و با حداقل استرس به ایستگاه بازوحشی‌سازی منتقل شدند.
گام سوم شامل فرآیند بازوحشی‌سازی و پایش رفتار مرال‌ها با هدف برگشت به رفتار طبیعی در ایستگاه تکثیر بود. این پایش با استفاده از دوربین‌های تله‌ای و روش‌های مشاهده مستقیم، به‌منظور بررسی رفتار تغذیه‌ای، تعاملات اجتماعی و میزان کاهش وابستگی به انسان صورت گرفت. در مجموع، ۸۰ ساعت فیلم از رفتار مرال‌ها درون ایستگاه و ۱۶ ساعت از گونه‌های حیات‌وحش مجاور ثبت شد. علاوه بر این، ۸۸ فرم ثبت رفتار روزانه، تمامی وقایع مربوط به این مرحله را مستندسازی کرد.
در گام چهارم: به منظور پایش دقیق حرکات و الگوهای رفتاری مرال‌ها پس از رهاسازی، گردنبندهای ردیاب GPS/GSM برای آن‌ها نصب شد. این ردیاب‌ها داده‌های مکانی را هر ۶ ساعت ثبت و از طریق شبکه تلفن همراه رجیستر شده در اپراتورهای ایرانی به پایگاه داده داخلی ارسال می‌کنند. گردنبندهای طراحی‌شده، از چرم طبیعی ساخته شدند و وزن نهایی آن‌ها حدود ۴۹۰ گرم بود که بر اساس استانداردها و مشاهدات، تاثیری بر رفتار طبیعی گونه نداشته است.
گام پنجم نیز رهاسازی تدریجی مرال‌ها بود. این فرآیند برای کاهش استرس حیوانات، به‌صورت کنترل شده انجام شد. مشاهدات میدانی کارشناسان طرح و داده‌های مکانی حضور گونه در هفته اول نشان داد که ۱۱۷ نقطه حضور برای چهار مرال رهاسازی و ثبت شده که بیانگر تطبیق موفق مرال‌ها با محیط جدید و کارکرد مناسب ردیاب‌ها بوده است.
در گام ششم، پایش بلندمدت و ارزیابی میزان موفقیت طرح پس از رهاسازی صورت خواهد گرفت. در این مرحله که اکنون در حال اجراست، داده‌های مکانی در یک سال آینده جمع‌آوری شده و همراه با مشاهدات میدانی، برای بررسی بقای مرال‌ها، سلامت جسمانی، نقش کارکردی و تعامل آن‌ها با زیستگاه و عوامل تهدیدکننده تجزیه‌وتحلیل می‌شوند و به یک دستورالعمل بازوحشی‌سازی برای علف‌خواران بزرگ‌جثه تبدیل خواهد شد.
مدیر اجرایی طرح به نتایج اولیه حاصل از یک هفته نخست رهاسازی اشاره و خاطرنشان کرد: نتایج اولیه به‌دست‌آمده از یک هفته نخست رهاسازی (۲۳ تا ۳۰ بهمن ۱۴۰۳) نشان می‌دهد که مرال‌ها با زیستگاه جدید سازگار شده و رفتارهای طبیعی را از خود نشان داده‌اند. با این‌حال، تعداد کم حیوانات رهاسازی‌شده و نیاز به افزایش جمعیت و تنوع ژنتیکی و البته اطمینان از کارکرد بلند مدت ردیاب‌ها از چالش‌های اساسی این پروژه محسوب می‌شوند. در فازهای آتی، افزایش تعداد مرال‌های رهاسازی‌شده به ۲۵ راس، حفظ حداکثر تنوع ژنتیکی از طریق انتقال افراد جدید و ادامه پایش‌های بلندمدت در دستور کار قرار دارد. علاوه بر این، توسعه فناوری‌های پیشرفته پایش حیات‌وحش و گردنبندهای ردیابی، می‌تواند دقت داده‌های حرکتی و رفتارشناسی گونه را افزایش دهد.
تنوع زیستی و حفظ گونه‌های بومی یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از اکوسیستم‌های شکننده است. جنگل‌های هیرکانی، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین زیستگاه‌های طبیعی ایران، نقش کلیدی در پایداری اکولوژیکی کشور ایفا می‌کنند.
وی افزود: در دهه‌های اخیر، عواملی مانند تخریب زیستگاه، تغییرات اقلیمی، شکار غیرقانونی و تکه‌تکه شدن اکوسیستم‌ها به کاهش شدید جمعیت بسیاری از گونه‌های شاخص این جنگل‌ها، از جمله گوزن قرمز یا مرال منجر شده است. به نحوی که بر اساس برآوردهای انجام شده، در استان گیلان (رشته‌کوه البرز) حدود ۸۷ راس در طبیعت مشاهده شده‌اند (سازمان حفاظت محیط زیست، ۲۰۱۸). در گذشته‌ای نه‌چندان دور، جمعیت گوزن قرمز در ایران بیشتر بوده، به‌ویژه در مناطقی خارج از قفقاز، از جمله شرق رشته‌کوه البرز و پارک ملی گلستان، که تعداد آن‌ها در دهه ۱۹۷۰ حدود ۲,۰۰۰ فرد و در سال ۲۰۰۳ به ۵۰۰ فرد کاهش یافته است.
مدیر اجرایی طرح ادامه داد: کاهش جمعیت این گونه‌ها نه تنها تعادل اکولوژیکی را بر هم زده، بلکه زنجیره‌های غذایی و تعاملات بوم‌شناختی را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در چنین شرایطی، اجرای برنامه‌های تکثیر در اسارت و بازحشی‌سازی و تقویت جمعیت‌های آسیب دیده به عنوان یک استراتژی کارآمد برای احیای گونه‌های در معرض تهدید مورد توجه قرار گرفته است.
یوسف‌زاده به مراحل اساسی این طرح اشاره کرد و گفت: این طرح شامل چهار مرحله اساسی ساخت و ایجاد ایستگاه بازوحشی‌سازی، انتخاب افراد مناسب و انتقال به مرکز بازوحشی‌سازی، آموزش تطبیقی و ارزیابی و رهاسازی نهایی و پایش است.
وی گفت: در این راستا، مرال‌های سالم با ویژگی‌های فنوتیپی و ژنوتیپی مطلوب از مرکز تکثیر سمسکنده انتخاب شده و پس از یک دوره سازگاری تدریجی در محیط نیمه‌طبیعی، در زیستگاه اصلی خود رهاسازی می‌شوند. این فرایند مطابق با راهنمای بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت گونه‌ها از سوی اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN, ۲۰۲۱) انجام می‌شود و این طرح علاوه بر افزایش بقاء و تنوع ژنتیکی مرال‌ها، تاثیرات گسترده‌ای بر ترمیم ارتباطات اکولوژیکی و بهبود پویایی‌های بوم‌شناختی منطقه دارد.
مطالعات نشان داده‌اند که برنامه‌های بازوحشی‌سازی، زمانی که همراه با نظارت دقیق، برنامه‌های مدیریت تطبیقی و مشارکت جوامع محلی باشند، نتایج پایدارتری به همراه خواهند داشت. از این رو، طرح حاضر بر نظارت‌های پس از رهاسازی، تحلیل تغییرات رفتاری و تعاملات اکوسیستمی مرال‌ها متمرکز بوده و به‌عنوان یک مدل قابل‌اجرا برای طرح‌های مشابه در سطح ملی و بین‌المللی مطرح می‌شود.
مدیر اجرایی این طرح تحقیقاتی معتقد است که در ایران، طرح‌های مشابهی برای بازوحشی‌سازی گونه‌های در معرض تهدید اجرا شده است که می‌توان به برنامه‌های معرفی مجدد گورخر ایرانی در پارک ملی کویر و بازوحشی‌سازی گوزن زرد ایرانی در پارک‌های ملی دز و کرخه اشاره کرد.
یوسف‌زاده تصریح کرد: طرح حاضر با عنوان بازوحشی‌سازی و تقویت جمعیت مرال که در جنگل آموزشی تحقیقاتی دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس در سری سه آغوزچال، حوزه ۴۶ کجور واقع در منطقه حفاظت‌شده البرز مرکزی اجرا شده است، نخستین برنامه جامع در کشور به شمار می‌رود که تمامی اصول علمی و مدیریتی را در نظر گرفته است.
این طرح شامل انتخاب ژنتیکی برای جلوگیری از مشکلات هم‌خونی، اسکان نیمه‌طبیعی و پایش ماهواره‌ای رفتارهای طبیعی و تعامل با جوامع محلی برای کاهش تعارضات انسان و حیات‌وحش بوده و بهره‌گیری از تجارب موفق بین‌المللی، طراحی سازوکارهای مدیریتی برای کنترل تهدیدات انسانی و استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش حیوانات، از جمله ویژگی‌های بارز این برنامه است.
منبع : ایرنا
