بازار تاریخی اراک گذری بر تاریخ و تجارت

به گزارش ایرنا، بازارها در ایران با سابقه کهن خود در کنار اینکه ساختمان تجاری هستند از نقش فعالیت‌های اجتماعی و مذهبی نیز برخوردار هستند به این صورت که بازار قدیمی به صورت همزمان یک محور مهم ارتباطی، اقتصادی و فرهنگی شهر بوده و نقش و منزلت مهمی در حیات اجتماعی شهرهای ایران داشته است.

بازار ایرانی، هسته مرکزی شهر را تشکیل می‌دهند و بخش مهمی از هویت هر شهر هستند و امروز نیز بازارها کانون مبادله کالا، تولید کالا و تجمع فعالیت‌های اجتماعی هستند.

بازار در ایران به مفهوم حقیقی، مجموعه‌ای از دکان‌هایی است که با فضایی سرپوشیده به یکدیگر وصل می شوند.

از دوره سلجوقیان به بعد شکوفایی بازار ایرانی در فضاهای شهری رقم زده شد و در دوره صفویه به دلیل برقراری امنیت کامل و توسعه روابط خارجی و گسترش مبادلات تجاری، رونق بازار قدیمی به اوج خود میرسد.

اکنون در ایران بیش از ۱۳ بازار سرپوشیده شامل بازار تهران، بازار سنتی اراک، بازار اصفهان، بازار سنتی یزد،
بازار وکیل شیراز، بازار بزرگ تبریز، بازار سنتی کرمانشاه، بازار قم، بازار ری، بازار سنتی کاشان، بازار سنتی قزوین، بازار سرپوشیده اردبیل و بازار سنتی همدان همچنان پابرجا و فعالیت اقتصادی دارند.

بازار تاریخی اراک یکی ۱۳ بازار سرپوشیده ایران است که ۲۱۸ سال از عمر آن گذشته و یکی از بناهای نخستین شهر اراک است که سال ۱۲۲۸ هجری قمری در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و توسط یوسف‌خان گرجی در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شد. در این مجموعه بزرگ حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاراوانسراها بنا شده‌اند.

این بازار به مرکزیت چهارسوق، دارای ۲ مسیر شمالی، جنوبی و شرقی، غربی است که از چهار جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل شده‌ و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده‌ است.

تاریخچه ساخت بازار تاریخی اراک

تاریخ شکل‌گیری و ساخت بازار به دوران ساخت شهر قدیم سلطان آباد (اراک امروزی) بازمی‌گردد و در اسناد و کتاب‌های تاریخی بیان شده ساخت شهر به ۲۰ سال طول کشیده و در این میان بنای بازار و ارکان آن مانند راسته‌ها، سراها و دالان‌ها در خلال همین سال‌ها ساخته شدند.

بنای اولیه بازار تاریخی اراک را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام وی است در اوایل قرن ۱۳ هجری قمری گذاشته شد.

یکی از دلایل ساخت بازار وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد بود. مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.

اما این سازه‌های عظیم و زیبا اکنون کهن سال شده و نیازمند آن است تا نهادهای متولی عصای دست بازار اراک شوند تا چهره‌اش ترک نخورد و کمرش در زیر بار کهولت نشکند و همچنان پرصلابت برای میزبانی ادوار مختلف تاریخ پابرجا بماند.

در این نوشتار، خبرگزاری ایرنا استان مرکزی سعی دارد تا نقش و کارکرد دستگاهای متولی در مرمت و نگهداری از بازار اراک را تبیین کند تا به سهم خود برای استحکام آن بکوشد و از آسیب به این اثر زیبا، جلوگیری شود.

تعهد ۲۰۰ میلیارد ریالی کسبه بازار اراک برای مرمت این مجموعه تاریخی

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: کسبه و هیات امنای بازار تاریخی اراک برای مرمت و حفظ این مجموعه تاریخی متعهد به پرداخت ۲۰۰ میلیارد ریال شدند.

محمود مرادی‌نراقی افزود: مشارکت و هم‌افزایی کسبه بازار تاریخی اراک در کمک به مرمت و بازسازی اراک نشان از نگاه بلند صاحبان واقعی این مجموعه فاخر دارد.

وی به تشکیل شورای راهبردی حفاظت، مرمت و بازسازی بار تاریخی اراک اشاره کرد و گفت: سهم و مسولیت هریک از نهادها در این تشکل تعیین شده تا بازار تاریخی احیا و بازسازی شود.

مرادی‌نراقی افزود: استفاده از ظرفیت مردمی، از سیاست‌های میراث فرهنگی است که تشکل مجمع خیرین میراث فرهنگی در دستور کار قرار گرفته است.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی با اشاره به اهمیت تفاهم‌نامه برای مرمت بازار افزود: این همکاری مشترک با هدف مرمت و احیای بخش‌های مختلف بازار تاریخی، سامان‌دهی وضعیت کسبه و ارتقای جایگاه فرهنگی و گردشگری این مجموعه ارزشمند در حال اجراست.

محمودی افزود: در این بازدید، راهکارهای تأمین مالی پروژه‌های مرمتی، تسهیل در اجرای برنامه‌های حفاظتی و همچنین آخرین وضعیت پرونده ثبت جهانی بازار اراک بررسی شد تا روند پیگیری‌ها با هماهنگی دستگاه‌های مرتبط تسریع شود.

وی تاکید کرد: ثبت جهانی بازار تاریخی اراک می‌تواند زمینه‌ساز توسعه گردشگری و رونق اقتصادی در این منطقه شود و حمایت همه‌جانبه دستگاه‌های اجرایی و اصناف برای تحقق این هدف ضروری است.

مرمت سرای نوذری اولین اقدام رسیدگی به بازار اراک در سال ۱۴۰۴

معاون حفظ و احیا اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: امسال کار تیمی برای مرمت بازار تاریخی اراک آغاز نشده اما آنچه تاکنون مرمت شده شامل اندودکاری، سبک سازی بام و بام‌سازی سنتی در سرای نوذری بازار اراک انجام شده است.

حسین محمودی افزود: برای مرمت و بازسازی در جداره‌ها و کف‌سازی تمچه اصلی بازار اراک در سال گذشته ۴۰ میلیارد ریال هزینه صرف شد.

وی بیان کرد: بام‌سازی در راسته اصلی بازار در یک قسمت این مجموعه، انجام شده و در سرای هزاوه‌های‌ها هم سقف شیروانی نصب شده و راهرو و طبقه بالا هم با ۱۰ میلیارد ریال مرمت شده است.

معاون حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی درباره مشارکت کسبه بازار اراک برای مرمت اضافه کرد: سراهای نوذری‌ها، فلسطین و کاشانی در بازار اراک با تهیه مصالح با اعتباری بالغ بر چهار میلیار ریال مرمت شد.

محمودی افزود: ایوان چوبی سرای فدوی نیز با ۶ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال به صورت کامل مرمت شد.

وی توضیح داد: قرار بود طبق تفاهمنامه چهار جانبه بین میراث فرهنگی، شهرداری، اوقاف و هیات امنای بازار ۲۰۰ میلیارد ریال اعتبار تامین شود و ضمانت اجرایی و تسهیگری هم با استانداری و دادگستری انجام شود.

معاون حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: شهرداری اراک هم تاکنون مرمت سرای حاج باشی و آقایی را انجام داده و مرمت قسمتی از سرای نوذری را آغاز کرده است.

اوقاف برای پرداخت سهم خود در بازسازی بازار اراک مشکلی ندارد

مدیرکل اوقاف و امور خیریه استان مرکزی گفت: طبق تفاهم‌نامه چهار جانبه مقرر شد، ۹ سرا از ۲۰ سرای بازار که مالکیت موقوفه دارند با حمایت این اداره‌کل بازسازی شوند و در گام اول مقرر شد، موقوفه‌هایی که وضعیت نامناسبتری از نظر استحکام دارند توسط شهرداری مرمت شود و سپس اوقاف هزینه مرمت را به اضافه ۱۰ درصد، پرداخت کند.

حجت‌الاسلام عبدالله واحدی افزود: از ۲۵ ملک موقوفه بازار، تعدای مغازه مرمت و بازسازی شده و در خصوص مابقی مغازه‌ها نیز نشست‌هایی با هیأت امنای بازار، شهرداری، میراث فرهنگی و استانداری برگزار و قول مساعد داده شده که در چارچوب قانون اقدامات لازم صورت گیرد.

وی بیان کرد: چنانچه پرداختی از سوی رَقبات وقفی انجام نشود این اعتبارات در ساخت و ساز و مرمت بازار هزینه می‌شود.

مرمت بازار تاریخی اراک نیازمند مشارکت دستگاه‌های متولی

رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: ۹ کاروانسرای بازار تاریخی اراک موقوفه است که ۴۰۰ واحد صنفی از ۶ دانگ مالکیت تا نیم دانگ در آن فعالیت اقتصادی دارند.

مهدی حبیبی افزود: سرای مهر یکی از کاروانسراهای مهم بازار اراک است که بدون معارض است و تمام مالکیت آن در اختیار اوقاف قرار دارد و سال‌های گذشته به طور کامل0 بازسازی و مرمت شد.

وی اظهار داشت: مرمت سرای مهر با هماهنگی و نظارت میراث فرهنگی و به‌ کارگیری پیمانکار مجرب انجام شد.

رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: هرگونه دخل و تصرف و تغییر کاربری در واحدهای صنفی اوقاف در بازار اراک خلاف است که برخی کسبه اقدام به تغییر کاربری کرده‌اند که مشکل به وجود آمده است.

حبیبی فزود: ساماندهی بازار تاریخی اراک باید در قالب طرح جامع ارایه شود و سهم هر دستگاه شامل میراث فرهنگی، کسبه بازار، اوقاف و شهرداری مشخص شود.

وی اظهار داشت: راهکار رفع مشکلات مجموعه بازار برای ساماندهی این مجموعه، ثبت ملی است باید اعتبار ملی آن توسط میراث فرهنگی جذب شود و مالکان واحدهای صنفی همکاری کنند.

رئیس اداره اوقاف و امور خیریه اراک گفت: اوقاف اراک آمادگی دارد تا برای اجرای طرح جامع بازار اراک در کنار دیگر نهادهای متولی از محل «حفظ عین» برای مرمت بازار هزینه کند.

حبیبی افزود: اوقاف اراک در ۱۰ سال گذشته درآمد مطلوبی نداشته تا در بخش «حفظ عین» اقدام چشمگیری داشته باشد ک بتواند در مرمت بازار هزینه کند.

اختصاص ۳۰۰ میلیارد ریال برای حفظ بناهای تاریخی و بازار اراک

شهردار بافت تاریخی اراک گفت: ۳۰۰ میلیارد ریال برای حفظ بناهای تاریخی و بازار شهر اختصاص داده شده است.

حسین منصوری‌زاده افزود: جلوگیری از ورود خودرو و موتور سیکلت به داخل بازار، مرمت و ضرورت بام‌سازی و اجرای کاهگل پشت بام برخی سراها برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی، بهسازی سرویس‌های بهداشتی‌ سراها، ساماندهی بساط گستران و رفع سد معبر در بازار، ضرورت استقرار عوامل نیروی انتظامی و پلیس در نزدیکی بازار در راستای تامین امنیت و آسایش شهروندان از خواسته‌های کسبه این مجموعه تاریخی است.

وی بیان کرد: تفاهمنامه‌ای در راستای حفظ و احیای بازار تاریخی تنظیم شده تا تمامی دستگاه‌های عضو، موظف به تامین اعتبار و مشارکت در حفظ و احیای بازار بزرگ اراک خواهند بود.

شهردار بافت تاریخی اراک اضافه کرد: در سال جاری و با مساعدت شهردار و اعضای شورای اسلامی شهر اراک، مبلغ ۲۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای مرمت، حفظ، احیا و رفع خطر از مجموعه بازار بزرگ اراک و برخی بناهای تاریخی در نظر گرفته شده است.

منصوری‌زاده خاطر نشان کرد: اولویت شهرداری در اجرای پروژه‌ها ارتقای کیفیت، کاهش قیمت تمام شده و کاهش زمان اجرا است که با استفاده از مصالح مرغوب و نظارت به هنگام و موثر و بکارگیری پیمانکاران مجرب و نیروی کار ماهر و جلوگیری از واگذاری کار به پیمانکاران دست دوم از سوی شهرداری و همکاری و مشارکت موثر بازاریان، این مهم محقق می‌شود.

کلام آخر:

بازار تاریخی اراک به عنوان یکی از نمونه‌های بارز معماری اسلامی و سنتی ایران، نمایانگر تاریخ غنی، فرهنگ و تجارت در این منطقه است. این بازار نه تنها مکانی برای تبادل اقتصادی بوده است، بلکه فضایی اجتماعی و فرهنگی نیز به شمار می‌رود که بسیاری از رویدادهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در آن شکل گرفته است. به همین دلیل، اقدامات جدی و منسجم برای حفاظت از این ساختار ارزشمند ضروری است.

بازار اراک در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.